भदौ-३, श्रावण शुक्ल पूर्णिमालाई ‘जनै पूर्णिमा’ भनिन्छ, जहाँ हिन्दू समुदायले परम्परागत रूपमा जनै फेर्ने र रक्षा बाँध्ने चलन रहेको छ। तर पछिल्लो समयमा नेपाली समाजमा देखिएको भारतीय सांस्कृतिक प्रभावले यो धार्मिक परम्परामा पनि असर गरेको छ। भारतीय चलनमा आधारित रक्षाबन्धन पर्वले जनै पूर्णिमामा नयाँ तत्वको रुपमा प्रवेश पाएको देखिन्छ, जसले समाजमा दिदीबहिनीले दाजुभाइलाई रक्षा बाँध्ने चलनलाई प्रश्रय दिएको छ।

विशेषतः नेपाल र भारतबीचको धार्मिक र सांस्कृतिक समानताका कारण भारतीय चलनहरु नेपाली समाजमा मौलाउँदै गएका छन्। यसले नेपाली परम्परा र चलनमा गहिरो असर पारिरहेको छ। नेपाली संस्कारमा पुरानो समयमा जनै लगाउने र रक्षा बाँध्ने कुरा शास्त्रीय आधारमा सीमित थियो भने, अहिलेका नयाँ पुस्तामा यो पर्वलाई बढी सामाजिक र उत्सवको रूपमा लिइएको देखिन्छ।

जनै पूर्णिमा र रक्षाबन्धनको फरक प्रभाव

जनै पूर्णिमाको मूल मर्म भनेको वैदिक अध्ययनको पुनःआरम्भ गर्नु हो। यो पर्वलाई उपाकर्मसँग जोडिएको थियो जसले नयाँ वर्षमा विद्यार्थीहरूले वेद अध्ययन सुरु गर्थे। “छन्दसामुपाकर्म” वा ‘वेदहरूको अध्ययनको थालनी’ भन्ने शास्त्रीय कर्म अहिले जनै लगाउने चलनमा मात्र सीमित रहेको छ। यद्यपि, पछिल्लो समयमा रक्षाबन्धनको चलन भारतीय परम्परामा आधारित रक्षा बाँध्ने र “राखी” पर्वको रूप धारण गरेको छ।

शास्त्रीय दृष्टिले हेर्दा रक्षा बाँध्ने परम्परा वैदिक नभई पौराणिक हो। यो चलन १७औँ शताब्दीपछि मात्र आएको हो। बौधायन धर्मसूत्र र वसिष्ठ धर्मसूत्रजस्ता ग्रन्थहरूमा जनैको चर्चा भए तापनि रक्षा बाँध्ने चलनको कुनै उल्लेख छैन। रक्षा बाँध्ने क्रममा प्रयोग गरिने मन्त्र पनि वैदिक संस्कृत नभएर लौकिक संस्कृतमा देखिन्छ, जसले यो परम्परा पछि थपिएको देखाउँछ।

भारतीय प्रभाव र नेपाली परम्परा

अहिलेको समाजमा भारतीय प्रभावसँगै ‘राखी’ पर्वले नेपाली समाजमा पनि महत्त्व पाएको छ। यसले गर्दा नेपाली जनै पूर्णिमाको मौलिकता विस्तारै हराउँदै गएको छ। नेपाल र भारतबीचको धार्मिक र सांस्कृतिक नाताले भारतीय परम्परा नेपाली समाजमा सजिलै प्रवेश पाएको छ। तर, यसले नेपाली पहिचान र मौलिकतामा असर पार्न सक्छ भन्ने धेरै विज्ञहरूको तर्क छ।

नेपाली समाजमा जनै पूर्णिमा पढाइसँग मात्र होइन, प्रकृतिसँग पनि जोडिएको पर्व हो। ऋग्वेदको मण्डूकसूक्तमा वर्षा ऋतुमा भ्यागुताहरू टरटराएर कराउँछन् भन्ने उल्लेख छ, जसरी बाहुनहरूले वेद पढेर कराउँछन्। यो परम्परालाई नेवार समुदायले ब्याञ्चा नकेगु (भ्यागुतालाई भात खुवाउने चलन)सँग जोडेर हेरिन्छ।

निष्कर्ष

जनै पूर्णिमा पढाइको पर्व भए तापनि, पछिल्लो पुस्तामा यो धार्मिक भन्दा पनि उत्सवको रूप लिएको छ। भारतीय रक्षाबन्धन परम्पराले नेपाली समाजमा पनि प्रवेश पाएको छ। यसले गर्दा नेपाली परम्परामा भारतीय प्रभाव गहिरो रूपमा प्रतिविम्बित भइरहेको छ। अबको चुनौती भनेकै नेपाली मौलिकता जोगाउन सक्नुपर्छ, जहाँ जनै पूर्णिमाको प्राचीन महत्त्वलाई पुनःस्थापित गर्नु आवश्यक देखिन्छ।

नोट: यो लेख इतिहासकार महेशराज पन्तले बीबीसी नेपाली सेवाका लागि तयार पारेका हुन्।